Modernizm: Geçmişten Günümüze Bir Dönüşüm Hikayesi

Modernizmin Doğuşu ve Temelleri

Düşünün ki 17. yüzyıl Avrupa’sındayız; at arabaları, korsanlar ve tabii ki o meşhur “veba maskeleri”. Teknoloji ve ekonomi, jet hızıyla olmasa da at arabası hızında gelişmeye başlıyor. Derken, toplumlar adeta bir “upgrade” yaşıyor ve adına modernleşme dediğimiz büyük bir dönüşüm başlıyor. Bu dönüşüm, dünya çapında yeni bir hayat tarzı ve sosyal örgütlenme biçimi getiriyor. Modern olmak, eskisinden farklı ve “güncellenmiş” bir dünyada yaşamak demek.

Modernleşme, geleneksel tarım ve el sanatlarına dayalı durağan bir yapıyı bırakıp sanayileşmiş, şehirleşmiş, okuryazarlık oranının arttığı, kitle iletişim ve ulaşım araçlarının geliştiği dinamik bir yapıya geçiş anlamına geliyor. Yani, köydeki çiftçi dedelerimizden şehirdeki beyaz yakalı halimize doğru büyük bir sıçrama. Instagram'da doğaya dönüş paylaşımlarına merhaba demek gibi bir şey.

Aydınlanma Çağı ve Modernizm

Biraz ileri saralım, 17. ve 18. yüzyıllardayız. Aydınlanma Çağı başlıyor; İngilizce “light” (ışık) kelimesinden türeyen “enlightenment” yani karanlıktan aydınlığa çıkış. Bu dönemde, totaliterliğe, kastçı-feodal toplum yapısına, baskıcı dinsel dünya görüşüne karşı çıkan burjuvazi, toplumun “ışık hızıyla” özgürleşmesini sağlıyor. Artık din, toplum temelindeki yerini kaybediyor ve akıl, düşünce, birey hakları gibi kavramlar ön plana çıkıyor.

Aydınlanma hareketi, özgürleşim, akıl, birey, insan hakları, laiklik, demokrasi, eşitlik, bilimsel düşünce gibi kavramları öne çıkarıyor. Habermas’ın deyişiyle “modernlik Projesi”nin temelleri atılıyor. Modern kelimesi, Latince “modernus” kelimesinden geliyor ve “hemen şimdi” anlamına gelen “modo”dan türemiş. Yani, bugünün dünyası, “hemen şimdi”ye odaklanan bir geçmişin ürünü. Bir nevi tarihsel FOMO (Fear of Missing Out) durumu.

Modernizmin İdealleri ve Kültürel Bağlamı

yüzyılda, geleneksel anlamdaki edebi, sanatsal ve sosyal organizasyonlar geçerliliğini yitiriyor. Modernizm, sanatta, mimaride, edebiyatta geleneksel biçim ve yargıyı kırmayı amaçlıyor. Düşünün ki, o dönemde Picasso gibi sanatçılar, geleneksel resim anlayışını “bu ne ya, biraz değişiklik lazım” diyerek baştan yaratıyorlar.

Modernizm, aklın ön plana geçip toplumları “rasyonalize” edeceğine dair bir inanca sahip. Ancak, işler her zaman planlandığı gibi gitmiyor. Özellikle modernleşme deneyimi yaşayan toplumlarda, günlük hayatın geleneksel biçimleri beklenmedik şekillerde bir araya geliyor ve insanlar arasında yeniden köken arayışına giriyorlar. Yani, nostalji peşinde koşan milenyum nesli gibi.

Modernizmin Eleştirisi ve Postmodernizmin Doğuşu

yüzyılda gözlemlenen modernizmi bazıları “modernizm” ve “postmodernizm” olarak iki ayrı harekette inceliyor. Ancak bazı görüşlere göre, modernizm ve postmodernizm bir hareketin sadece iki farklı açısı. Yani, Harry Potter serisindeki Zümrüdüanka Yoldaşlığı ve Ölüm Yadigarları gibi; aslında aynı hikayenin iki farklı bölümü. Voldemort’un hikayesini modernizmle, Harry’nin hikayesini postmodernizmle bağdaştırmak gibi.

Modernizmin eleştirisi, Aydınlanma projesinin vaat ettiği avangard/aydınlanmacı görüşün umulan cennet beklentisini karşılayamamasından kaynaklanıyor. Endüstrileşmenin ve bireyselleşmenin getirdiği çöküntüler, sosyal ve sanatsal açıdan hüsranla sonuçlanıyor. Modernlik, bir anlamda geçmişten kopuşu ve geleceğe yönelişi düşlerken, modernizmin evrensel kültür söylemi adı altında yerel kültür özelliklerini reddeden bir yapı haline dönüşüyor. Modernizmin, tüm dünyaya Starbucks’ı yayarak kahve kültürünü tek tipleştirmesi gibi düşünebiliriz.

Sanatta geleneğin reddi anlamına gelen modern sanat, sanayileşme ve toplumsal çöküntünün sebep olduğu yalnızlık ve karamsarlık gibi fenomenleri sanat eserlerine yansıtıyor. Modern sanatın iç dinamiklerinden geleneksele karşı çıkış ve bireyin yalnızlaşması gibi temel kavramlar, modernizmin sanata katkısının önemli bir parçası. Bir nevi tüm tabloların “melankolik selfie” haline gelmesi gibi.

Günümüz ve Modernizmin Etkisi Modernizmi anlamak, modern toplumun bireysel özelliklerini ve sanata yansımalarını görmek günümüz postmodern dönem ve sanatını anlamak açısından önemli. Günümüz sanatıyla ilgili sorunlardan biri sanatı anlamlandırmak ve değerlendirmek. Eğer günümüz sanatının alameti farikası postmodern sanat ve kültürse, postmodernizmi anlamanın en temel yolu modern, modernizm ve modern sanat kavram ve dinamiklerini iyi bilmekten geçiyor. Bir nevi Netflix dizilerinin neden bu kadar popüler olduğunu anlamaya çalışmak gibi.

Modernizmin kültür ve sanata katkısı tartışılmaz bir gerçek. Ancak, modernizmin sadece olumlu yönlerinden bahsetmek yeterli değil. Modernizmin eleştirisi ve postmodernizme geçiş süreci, günümüz sanat ve kültürünü anlamak için önemli. Modernizm, geçmişten bugüne evrim geçiren ve günümüzde hala etkisini sürdüren bir dönüşüm süreci. Sonuç olarak, modernizmi anlamak, bugünün karmaşık dünyasında bize biraz daha ışık tutabilir – ya da en azından Instagram’da retro filtreler kullanmamızı açıklar.